Zonder twijfel

Mijn RD-column van 1 maart 2014


‘Een Rus kan zich uit medelijden het laatste hemd van het lijf rukken om het aan een arme bedelaar te geven. Zodra die man zich omdraait slaat hij hem met een bijl de hersens in om zijn hemd terug te pakken.’ Woorden van Laura Starink in Een land van horen zeggen (1991) over wat men de Russische ziel pleegt te noemen. Volgens de filosoof Berdjajev zijn Russen onbekend met het verschijnsel twijfel en vallen ze daardoor van het ene absolutisme in het andere.

Het zijn ongetwijfeld forse generalisaties. En toch zijn er betrouwbare getuigen – zoals Starink, die correspondent in Rusland was – die bevestigen dat ze niet helemaal onverantwoord zijn. Wie de Russen wil begrijpen, ook in tijden van politieke spanning zoals nu, krijgt vroeg of laat met de Russische ziel te maken.

Ik dacht aan de Rus en zijn bedelaar toen ik in een biografie van de Russische schrijver Leo Tolstoj het verhaal over zijn broer Dimitiri tegenkwam. Terwijl drie van de vier broers Tolstoj de bloemetjes buiten zetten (ze waren van adel, vermogend en ouderloos) werd Dimitri een fervent kerkganger. Volgens biografe Rosamund Bartlett wijdde hij zich met een haast masochistische ijver aan alles wat hem aan het hart ging. Hij ging ter kerke bij een priester die in de paastijd niet slechts de gebruikelijke passages uit het evangelie over Jezus’ lijden en sterven las, maar alle vier de evangeliën in hun geheel – waarbij men moet bedenken dat de kerkgangers dit alles staande dienden aan te horen.

Denk niet dat deze Dimitri een oppervlakkige gril uitleefde. Hij sloot vriendschap met een nogal afstotelijk familielid dat – onwelriekend en bezocht door vliegen – door de anderen werd gemeden, en deed dat zonder het minste teken dat hij de vriendschap van zijn kant als filantropie beschouwde. Dimitri deed wat hij dacht te moeten doen en niet wat anderen vonden dat hij moest doen.

De lezer die met Dimitri Tolstoj ingenomen is kijkt vreemd op als hij vijftig bladzijden verderop leest hoe tien jaar later met onze kerkganger ging. Toen Dimitri, 29 jaar oud, merkte dat hij niet lang meer te leven had, brak hij met al zijn vrome gewoonten en stortte zich in een leven van drinken, gokken en publieke dames. Maar toen Leo Tolstoj hem bezocht op wat zijn sterfbed worden zou, bad hij vurig en onophoudelijk tot een icoon, overtuigd als hij was dat hij door bovennatuurlijk ingrijpen genezen zou worden.

Dimitri Tolstoj schoot heen en weer tussen extremen, die hij alle even hartstochtelijk beleefde. De Russische ziel is niet in de laatste plaats een gespleten ziel.