Column, eerder gepubliceerd in de bijlage ‘Gulliver’ van het Nederlands Dagblad op 15 juli 2011.
‘Waarom is dat nou literatuur?’ Bij veel mensen leeft het idee dat er een lijstje kenmerken bestaat op basis waarvan men een boek of een gedicht al dan niet als literair moet beschouwen. Welke kenmerken dat zijn en hoeveel kenmerken een tekst moet vertonen om voor literair door te gaan - die kennis, meent men, behoort tot het domein van leraren Nederlands, recensenten en literatuurwetenschappers.
Deze gezagdragers hebben hun domein blijkbaar zo goed weten af te schermen (verboden toegang voor onbevoegden!) dat slechts weinig buitenstaanders de illusie hebben dat ze zelfstandig iets over de waarde van een boek kunnen zeggen. Iemand kan een verhaal of een gedicht best ‘mooi’ vinden, maar, kan hij dan met onzekere blik vervolgen, ‘ik weet niet of het wel literatuur is’.
Literatuurwetenschappers werken overigens niet meer met de veronderstelling dat het een eigenschap van de tekst zelf is waardoor hij tot literatuur wordt. Als iets een literaire status verkrijgt, is dat volgens hen de uitkomst van een ingewikkeld samenspel van sociale factoren. Maar zoals gezegd, onder de mensen leeft dat idee nog wel.
In zijn Huizinga-lezing ‘Het raadsel der onleesbaarheid’ heeft Karel van het Reve eens een aardig voorbeeld van een ‘literair kenmerk’ besproken. Ik geef het hier enigszins vrij weer. Literatuurwetenschapper X heeft in het werk van dichter Y in een bepaalde versregel eerst een i, toen twee o’s, toen een a en toen vier e’s achter elkaar ontdekt, en betoogt dat hierin de kwaliteit van deze regel gelegen is. Van het Reve: ‘Wat moeten we hiermee? Tegen een behoorlijk vergoeding neem ik aan om dezelfde volgorde van klinkers in een menigte zeer slechte verzen (…) bijeen te garen, en tegen een nog grotere vergoeding wil ik deze “principes” zelfs in de werken van X aantonen.’
Met andere woorden: een ‘literair kenmerk’ moet onderscheidend zijn; het moet wél vertoond worden door goede en níet door slechte versregels en verhalen.
En de lijstjes kenmerken die in schoolboeken te vinden zijn? Daar heet het bijvoorbeeld: literatuur heeft een diepgravende thematiek; literatuur is kritisch ten opzichte van heersende opvattingen; literatuur is geschreven in een stijl die de auteur kenmerkt. Maar helaas: het is niet moeilijk om literaire werken te noemen die een of meerdere van deze kenmerken niet hebben, vooral als men ook literatuur uit de oudheid en de middeleeuwen in beschouwing neemt.
Ik pleit er daarom voor om de woorden ‘literatuur’ en ‘literair’ zo min mogelijk te gebruiken, en al helemaal niet als waardeoordeel. Het is niet duidelijk waar de term ‘literatuur’ voor staat, en als mensen de term in prijzende zin gaan gebruiken, wordt het helemaal een wespennest: iemand prijst een boek omdat het literatuur is, maar weet dus niet eens welke lof hij het boek daarmee toezwaait. Het omgekeerde is ook mogelijk: middelbare scholieren hoor je soms zeggen dat een boek literatuur is ‘en toch vond ik het mooi’.
We praten dus niet meer over literatuur, maar alleen over goede boeken en slechte boeken en per boek leggen we uit wat we met goed en slecht bedoelen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten